जोहानेसबर्ग – सयौं फसेका खनिकहरूका लागि नरकको प्वाल बनेको ‘स्टिलफन्टेन साफ्ट’ दक्षिण अफ्रिकाका सुन निकाल्ने कम्पनीहरूले छोडेका ६ हजारमध्ये एउटामात्र हो । उन्नाइसौं शताब्दीमा सुनको दौडको केन्द्रबिन्दु रहेको स्टिलफन्टेन सुन खानी विशाल विटवाटरस्रान्ड क्षेत्रमा अवस्थित छ ।

यस क्षेत्रमा कुनै समय फस्टाउँदै गएको व्यवसायिक सुन खानी उद्योग हटेको छ, तर अहिले पनि अप्रयुक्त भूमिगत ग्यालरीहरूले दक्षिणी अफ्रिकाभरिका खनिकहरूलाई आकर्षित गर्छन् । उनीहरूले हातका औजारहरूद्वारा भित्ताहरूबाट सुनको अन्तिम सानो टुक्राहरू स्क्रैप गर्न आफ्नो जीवनलाई जोखिममा पार्छन् ।

यस्तो जोखिमपूर्ण परिस्थितिमा जीवनयापन गर्ने कागजातविहीन कामदारहरूमध्ये धेरै जिम्बावे र मोजाम्बिकका छन् । जोखिमपूर्ण परिस्थितिमा जीवनयापन गर्ने उनीहरूमध्ये केही लेसोथोका समूहहरू पनि हुन् । सन् २०१५ मा त्यहाँ करिब ३० हजार खनिक थिए । अफ्रिकाभरि अवैध रूपमा खानीमा काम गर्ने खनिकहरू विरलै पाइने गरेका छन् । उनीहरूले खानीमा काम गर्ने पेशालाई परम्परागत पेशा र आम्दानीको स्रोतका रूपमा लिन्छन् । दक्षिण अफ्रिकामा खनिकहरूको ठूलो समूहले औद्योगिक रूपमा चलाइएका खानीका खाडलहरूमा अवैध रूपमा काम गर्छन् । लाभको कमीले गर्दा ती खानी सुनसान भएपछि अवैध रूपमा खानीमा काम गर्ने समूहको वृद्धि भएको छ ।

सन् २००७ सम्म दक्षिण अफ्रिका विश्वको सबैभन्दा ठूलो सुन उत्पादक देश थियो । अमेरिकी भौगर्भिक सर्भेका अनुसार सन् २०२२ सम्ममा यो ११ औं स्थानमा झरेको थियो । सन् १९८० मा दक्षिण अफ्रिकाको कुल गार्हस्थ उत्पादनमा खानीको योगदान २१ प्रतिशत रहेको राष्ट्रिय तथ्याङ्क विभागले जनाएको छ । सन् २०२३ मा यो घटेर ६.२ प्रतिशतमा झरेको छ ।

महिनौं जमिनमुनिको वास

अगस्तयता प्रहरी र उद्धार सेवाहरूले जोहानेसबर्गको दक्षिणपश्चिममा रहेको स्टिलफोन्टेन नजिकैको अप्रयुक्त खानीबाट लुकेर काम गर्ने गरेका करिब दुई हजार खनिकलाई बाहिर निकालेका छन् । यो अवधिमा ८७ जनाको मृत्यु भएको थियो । खाल्डोबाट निकालिएका अर्का एक जना कामदारको गत साता अस्पतालमा मृत्यु भएको थियो ।

स्टिलफन्टेनबाट निकालिएका कमजोर, अशक्त पुरुषहरूमध्ये लगभग ६० प्रतिशत मोजाम्बिककी नागरिक थिए भने अन्य धेरै जिम्बावेबाट आएका थिए ।‘अधिकांश दक्षिण अफ्रिकीहरूले या त रोजगार छन् वा सरकारी अनुदान पाएका छन् । उनीहरूलाई अनौपचारिक खननमा काम गर्न आवश्यक छैन’, विटवाटरस्यान्ड विश्वविद्यालयका मानवशास्त्रका प्रोफेसर रोबर्ट थोर्नटनले भने।विटवाटरस्रान्ड बेसिनमा सुनको भण्डार अहिले यति कम भएको छ कि खनन निकै कठिन काम हो ।‘प्रशोधित चट्टानमा प्रतिटन सातदेखि १५ ग्रामसम्म सुन पाइन्छ’, थोर्नटनले भने, ‘कुशल कला भएका खनिकहरू सामान्यतया पाक्षिक रूपमा मात्र घर फर्किन्छन् । अन्यथा उनीहरू जमिनमुनि बस्ने, खाने र सुत्ने गर्छन् ।’

खननका क्रममा त्रासदीपूर्ण घटना भएको स्टिलफन्टेनको खतरनाक खानी नम्बर ११ को कथा वेग्लै छ । नोभेम्बरमा पुनरुत्थान भएका एक खनिक अयान्डा नडाबेनीका अनुसार ‘यो खानी २.६ किलोमिटर (१.६ माइल) गहिरो छ । तलका ग्यालरीहरूमा पुग्न यति गाह्रो छ कि धेरै कामदार ‘एक वर्षसम्म’ भूमिगत रहे ।’दक्षिण अफ्रिकी पत्रकार किमोन डे ग्रिफका अनुसार खाना र पानी ‘भेन्टिलेसन साफ्ट’मार्फत पठाउँदा मात्र उनीहरूले प्राप्त गर्न सक्छन् । यसरी नै उनीहरू महिनौं खानीभित्र बिताउँछन् ।

सङ्गठित अपराध

थोर्नटनले भने, ‘जब खानी मालिकहरूले आफ्नो भूमिगत अग्निपरीक्षाबाट केही सुन बटुल्न सफल हुन्छन्, तर उनीहरूले आपराधिक गिरोहका कारण आफ्नो सानो कमाइ पनि गुमाउन सक्छन् । अफ्रिकाको पनि गरिब राष्ट्र भनिने लेसोथोमा व्यवसायिक खनन गतिविधि छैन । गिरोहहरूले कामदारहरूबाट सुन चोर्छन् ।’

जेनेभास्थित गैरसरकारी संस्था ‘ग्लोबल इनिसियटिभ अगेन्स्ट ट्रान्सनेसनल अर्गनाइज्ड क्राइम (जीआई-टीओसी)’ ले सन् २०२१ मा पूर्वी र दक्षिणी अफ्रिकाको अवैध सुन बजारसम्बन्धी प्रतिवेदनमा उक्त क्षेत्र ‘हिंस्रक गिरोह र सामुदायिक युद्ध’बाट ग्रस्त रहेको उल्लेख गरेको छ ।दक्षिण अफ्रिकामा सामान्यतया लगाइएको आरोपको विपरीत अवैध उत्खनन केवल विदेशीहरूको क्षेत्र होइन ।थोर्नटनका अनुसार इस्वातिनीसँगको पूर्वी सीमा नजिकै बार्बरटन वरिपरि एक प्रकारको स्वतन्त्र सुनको क्षेत्र रहेको छ, जहाँ खनिकहरू ‘अधिकांश स्वाजी र दक्षिण अफ्रिकीहरू’ छन्, विदेशीहरू होइनन् ।

उनले भने, ‘उनीहरू बन्दुक र मिलिशियाले आफूलाई सुरक्षित राख्छन् ।’जोखिमपूर्ण अनौपचारिक खानी क्षेत्र सञ्चालनमा रहिरहनुको एउटा प्रमुख कारण स्थापित सुन व्यापारीहरूको मिलेमतो हो । जीआई-टीओसीले ‘आपूर्ति श्रृङ्खलाको पारदर्शिता र नियमनको कमी’ ले ‘सुन शोधन र कर छली’ लाई बढावा दिएको बताएको छ ।‘एक पटक सम्पत्ति शुद्धीकरण भएपछि सुन देश बाहिर (मुख्यतया संयुक्त अरब इमिरेट्स युएई)मा निर्यात वा तस्करी हुन्छ’, प्रतिवेदनमा भनिएको छ । -रासस/एएफपी