विश्वमा दिनदिनै नयाँ–नयाँ प्रविधिको खोज अनुसन्धान भइरहेको छ । ‘आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स’ (एआई) को प्रयोग चरम बिन्दुमा पुगेको छ । एआईद्वारा सञ्चालित रोबोटले मानवलाई चाहिने सबैजसो काम गर्न थालिसकेको छ । प्रविधिमा हात परेको उपलब्धिको बाछिटा बैंक तथा वित्तीय क्षेत्रमा पनि परेको देखिन्छ । एआईलाई भरपुर प्रयोग सुरु गरिसकेका विकसित मुलुकका बैंकले ‘ब्लक चेन’ प्रविधि र ‘क्वान्टम’ प्रविधि समेत अँगालिसकेका छन् ।

अमेरिका लगायत विकसित मुलुकका बैंक तथा वित्तीय संस्थाले ब्लक चेनको प्रयोग अघि बढाइसकेका छन् भने सिंगापुर लगायतका मुलुकले क्वान्टम प्रविधि नै प्रयोगमा ल्याउने घोषणा गरिसकेका छन् । छिमेकी भारतले पनि वित्तीय क्षेत्रमा प्रयोग हुने क्वान्टम प्रविधिमा अनुसन्धान अघि बढाइसकेको छ । तर, नेपालका बैंक तथा वित्तीय संस्था भने प्रविधिको प्रयोगमा अन्य मुलुकको तुलनामा पछाडि छन् । नेपाल राष्ट्र बैंकको बैंक तथा वित्तीय संस्था नियमन विभागमा कार्यकारी निर्देशकको भूमिकामा रहेका गुरुप्रसाद पौडेलसँग प्रविधि प्रयोगमा राष्ट्र बैंकको नीति र बैंकहरुमा प्रयोगको अवस्थाबारे बैंकिङ्ग समाचारले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंशः–

यतिबेला विश्वभर बैंक तथा वित्तीय संस्थाले प्रविधिलाई तीव्र स्तरमा अवलम्बन गरेका छन् । नेपालमा पनि प्रविधिको प्रयोग बढ्दो छ । तर, विदेशी मुलुकको तुलनामा न्यून छ । तपाईँले चाँहि कस्तो देख्नुहुन्छ, प्रविधि प्रयोगको स्थिति ?

नेपालमा मात्रै नभएर संसारभर नै प्रविधिको प्रयोग गर्ने निकायमा बैंक तथा वित्तीय संस्था पर्छन् । नेपालमा पनि प्रविधिको प्रयोग गरेर आफ्ना सेवाग्राहीलाई सेवा दिने क्रममा अघि नै छन् । तपाईँले ‘ब्लक चेन’ र ‘क्वान्टम प्रविधि’ जस्ता विषयमा कुरा गर्नुभएको छ । यी प्रविधि नेपालमा यतिबेला प्रयोगबारे कल्पना नभइरहेपनि ‘आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स’ एआईमा आधारित सेवा सुरु गरिसकेका छन् । क्वान्टम त विश्वलाई नै नयाँ हो ।

तर, एआई प्रयोग बढाउने विषयमा केन्द्रीय बैंकले योजना बनाइरहेको छ । चालू आर्थिक वर्षको मौद्रिक नीतिमार्फत प्रविधिको प्रभाव र यसबाट पर्ने जोखिमबाट बच्ने उपायको खोजी गर्ने गरी काम गर्ने घोषणा भएको छ । नेपाल सरकारले पनि एआईको प्रयोगबारे कन्सेप्ट नोट निकालिसकेको छ । यसमा वित्त क्षेत्र पनि एआईको प्रयोग बढ्न सक्ने क्षेत्रकारुपमा राखेको छ । संसारमा सेन्ट्रल बैंक डिजिटल करेन्सी (सीबीडीसी)को लहर आउँदै गर्दा राष्ट्र बैंकले पनि महाशाखा नै गठन गरेर यसबारे काम गर्दै आएको छ । यसबाहेक डिजिटल पेमेन्ट इन्फ्रास्ट्रक्चरको विकासमा राष्ट्र बैंक लागि रहेको छ ।

मौद्रिक नीतिमा प्रविधिको प्रयोगबारे अध्ययन गरेर खाका तयार गर्ने उल्लेख गरेको बताउनुभयो । तर, अहिलेसम्म नेपालका बैंक तथा वित्तीय संस्थामा प्रविधिको प्रयोग विषयमा खाका बनेको छ वा छैन ?

छ । प्रविधि परिवर्तनशील छ । प्रविधिको प्रयोग निश्चित क्षेत्रमा मात्र हुँदैन । नेपालका बैंक तथा वित्तीय संस्थाले प्रयोग गर्ने बैंकिङ्ग प्रविधि अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको छ । तुलनात्मकरुपमा हाम्रो पूर्वाधार पछाडि छ । डिजिटल पेमेन्ट्स पूर्वाधार र नेश्नल पेमेन्ट स्विच लगायतका क्षेत्रमा काम भइरहेको छ । नेपालका बैंकले सन् १९९० मा नै एटिएम कार्डको प्रयोग सुरु गरेका थिए । त्यतीबेला ज्वाइन्ट भेञ्चर (जेभी)मार्फत अन्तर्राष्ट्रिय बैंक भित्र्याइएको थियो ।

त्यसयता, नेपालका बैंक तथा वित्तीय संस्थाले प्रविधिको प्रयोग गर्दै आएका छन् र प्रचुर मात्रामा आफ्ना ग्राहकलाई सेवा पनि दिइरहेका छन् । विकसित अर्थतन्त्र भएका मुलुकको तुलनामा न्यून हुन चाहिँ सक्छ ।

प्रविधिको आयात र निर्यातका लागि सीमाले रोक्दैन भनिन्छ । नेपाल भू–परिवेष्टित राष्ट्र भएपनि विश्वभरको प्रविधि भित्र्याउन रोकतोक छैन । तरपनि नेपालको वित्तीय क्षेत्रमा प्रविधिको प्रयोग जुन तहमा हुनुपर्ने, त्यो तहमा भएको देखिँदैन नि ?

राष्ट्र बैंकले एक वर्षअघि ‘साइबर रेजिलेन्स गाइडलाइन्स’ ल्याएको थियो । त्यसमा बैंक तथा वित्तीय संस्थालाई साइबर सेक्युरिटितर्फ ध्यान पुर्याउन दिशानिर्देश गरेको छ । मोबाइल बैंकिङ्ग, इन्टरनेट बैंकिङ्ग, वालेटको प्रयोग र क्यूआरको प्रयोग हेर्दा नेपालको जनसङ्ख्या प्रविधिमैत्री देखिन्छ ।

एआईको प्रयोग विकसित देशका बैंक वित्तीय संस्थाले बढाएका छन् । नेपालका बैंकले पनि एआई च्याटबोटको प्रयोग बढाएका छन् । मौद्रिक नीतिको व्यवस्थाअनुसार राष्ट्र बैंकले बनाउने कार्यविधिमा एआईको प्रयोग बारेमा निश्चित खाका बन्छ । सोअनुसार नेपालको बैंकहरु एआईको प्रयोगमा जान सक्ने देखिन्छ । फ्रड डिटेक्सनमा एआईको प्रयोग गर्न सकिन्छ । केन्द्रीय बैंकले पनि एआईको प्रयोग गर्न सक्छ । नेपालको बैंकिङ्ग क्षेत्रमा एआईको प्रयोगबारे बहस नै छेड्नुपर्ने हुन्छ ।

वित्तीय क्षेत्रमा क्वान्टम प्रविधिको विषयमा माथि थोरै कुराकानी भयो । सिंगापुरले हालसालै वित्त क्षेत्रमा क्वान्टम प्रविधिको प्रयोग सुरु गर्ने घोषणा गरेको थियो । कार्यान्वयन वा प्रयोग परको कुरा । नेपाल राष्ट्र बैंकले योजना नै कहिले बनाउने हो ?

सुरुमा हामीले डिजिटल पेमेन्ट इन्फ्रास्ट्रक्चर (डीपीआई) पूर्वाधार नै बनाउनुपर्छ । मुलुकभरि इन्टरनेटको पहुँच सर्वसुलभ बन्नुपर्छ । इन्टरनेटविना डिजिटल बैंकिङ्ग र प्रविधिको प्रयोग कल्पना गर्नै सकिन्न । क्लाउडको प्रयोगबारे स्पष्ट नीतिगत व्यवस्था गर्न आवश्यक छ । किनकि, सबै वित्तीय संस्था र सबै वालेट कम्पनीले सर्भर राख्न सक्दैनन् । प्रविधिको पूर्ण प्रयोगका लागि चाहिने सबै पूर्वाधार तयार बनेपछि यी विषयमा केन्द्रीय बैंकले जोड अघि बढाउँछ ।

हामी धेरैजसो विषय भारतबाट सिक्छौँ । तर, क्वान्टम प्रविधिमा चाँहि यता ध्यान नदिएको देखिन्छ । किनकि, सन् २०२० मा नै भारतले क्वान्टम प्रविधि प्रयोगमा ल्याउन अनुसन्धान गर्ने लक्ष्यले ८ हजार करोड भारु छुट्टाएको रहेछ । नेपालले अनुसन्धान कहिले सुरु गर्ने हो ?

सन् २०१९ मा नेपाल सरकारले ‘नेपाल डिजिटल फ्रेमवर्क’ ल्याएको थियो । त्यसमा ८ वटा क्षेत्रमा ८० वटा ‘इनिसियटिभ’मार्फत नेपाललाई डिजिटल नेपाल बनाउने परिकल्पना गरिएको थियो । ३ वर्षमा धेरै क्षेत्रमा उपलब्धि हात पार्ने योजना समेत फ्रेमवर्कमा थियो । जसमध्ये ‘डिजिटल फाउन्डेशन’ तयार गर्ने विषय पनि थियो । तीमध्ये धेरै लक्ष्य अहिले पनि हामीले हासिल गरेका छैनौँ । यस्तो अवस्थामा डिजिटल नेपाल बन्नका लागि चाहिने न्यूनतम पूर्वाधार तयार गर्न नसकिरहेको स्थितिमा क्वान्टम प्रविधि अँगाल्ने विषय सोच्न पनि सकिँदैन । डिजिटल बैंकभन्दा अघि डिजिटल बैंकिङ्ग लगायतका क्षेत्रमा काम गर्नुपर्छ । यसपछि मात्रै विश्वले अङ्गालिरहेको नयाँ–नयाँ प्रविधिमा हामीले काम गर्न सक्छौँ ।