काठमाडौं – पछिल्लो समय बैंकिङ्ग क्षेत्र तरलता बढेको चिन्तामा छ । बैंक तथा वित्तीय संस्थामा तरलता व्यापकरुपमा थुप्रिँदै जाँदा ऋण लगानी नहुँदा चिन्ता बढेको हो । बैंक तथा वित्तीय संस्थामा तरलता बढ्दै गएपनि यतिबेला कर्जा लगानी सुस्त छ । हाल लगानीकर्ताहरु लगानी गर्नेतिरभन्दा लगानी उठाउँने र कर्जाबाट मुक्त हुनेतर्फ अग्रसर रहेको बैंकमा थुप्रिँदो तरलताले देखाउँछ । कतिपयले यसलाई नेपाल ‘लिक्विडिटि ट्रयाप’तर्फ लम्कने संकेतका रुपमा समेत लिन थालेका छन् । केन्द्रीय बैंककाअनुसार यतिबेला बैंक तथा वित्तीय संस्थामा ७ खर्ब लगानीयोग्य रकम छ । तर यसको लगानी भइरहेको छैन । निजी क्षेत्रमा आत्मविश्वास नफर्किदा योजनाअनुरुप लगानी गर्न सकेको छैन । उद्योगधन्दा कलकारखाना ४० प्रतिशत हाराहारीको क्षमतामा चलिरहँदा त्यतातर्फ पनि लगानी बढ्न सकेको छैन ।

नेपालमा जोखिम बढ्दै छ ?
अहिले बैंकहरुमा जति रकम थुप्रिएको छ, योभन्दा बढी रकम थुप्रिन सक्ने डर यतिबेला बढिरहेको छ । पछिल्लो चरणमा देशमा छाएको आर्थिक मन्दीका कारण लगानीकर्ताको मनोबल गिरेकाले पनि लगानी बढ्न सकेको छैन । केन्द्रीय बैंक भने नेपालमा लिक्विडिटी ट्रयापको जोखिम नरहेको बताउँछ । कार्यकारी निर्देशक डा. गुणाकर भट्ट बैंकहरुमा तरलता थुप्रिएकै भरमा ‘लिक्विडिटि ट्रयाप’ नै हुने परिकल्पना गर्न नसकिने बताउँछन् ।

‘तरलता व्यवस्थापनको उपाय भनेको सरकारको पुँजीगत खर्च बढाउनु हो,’ उनले भने । आयात घट्दै जाँदा र रेमिट्यान्स बढ्दै जाँदा तरलतालाई सहज पुर्याएको बताउँदै लगानी भने बढ्न नसकेको स्वीकारे । यद्यपी यतिबेला दुई ठूला राजनीतिक दल मिलेर नयाँ सरकार बनाएपछि पुजिँगत खर्च बढ्ने अपेक्षा चारैतर्फ गरिएको छ । निर्माण व्यवसायीहरुको बक्यौतादेखि कोरोना बीमासम्मको भुक्तानी दिने योजना सरकारले बनाएको छ ।

यसो हुँदा निर्माण व्यवसायीमा उत्साह फर्किन्छ र उनीहरुको हातसम्म पुगेको रकम बजारमा छरिन्छ । जसले लगानी बढ्न सहजीकरण गर्छ । यस्तै, नेपाल बैंकका पूर्व प्रमुख कार्यकारी अधिकृत (सीईओ) कृष्ण प्रसाद अधिकारी हालसम्म नेपाल लिक्विडिटि ट्रयापमा नपरेको बताउँछन् । उनकाअनुसार बचतकर्ताहरुलाई प्रोत्साहन गर्दै केही समयका लागि बढेको तरलताबाट तर्सिन पर्दैन । ‘लगानीको वातावरण बनेमा बैंकमा थुप्रिएको तरलता छिट्टै लयमा फकिन्छ,’ उनी भन्छन् ।

त्यस्तै, अर्थविद दिलनाथ दंगाल ब्याजदर नकारात्मक हुने वित्तिकै नेपालका बैंकहरु टाट पल्टिने बताउँछन् । उनकाअनुसार ब्याजदर घट्दैमा लगानीकर्ताले लगानी नगर्ने बताउँदै ब्याजदर मात्रै घटाइराख्दा बैंकमा ठूलो संकट आउने बताउँछन् । त्यसैले यस्तो अवस्थाबाट जोगिन सबै क्षेत्र चनाखो बन्नुपर्नेमा उनको जोड छ ।

किन बढ्न सकेन कर्जा लगानी ?
बैंक तथा वित्तीय संस्थामा बढेको तरलता बमोजिमको लगानी बढ्न सकेको छैन । लगानीकर्ता र बैंक तथा वित्तीय संस्था दुवैका कारण कर्जा लगानी बढ्न नसकेको सरोकारवालाहरु बताउँछन् । बजारमा लगानीको वातावरण नभएको भन्दै निजी क्षेत्रले लगानी गरिरहेको छैन भने बैंकहरु सुरक्षित स्थान खोजिरहेका छन् । ऋणीहरुबाट नै बैंकको साँवा ब्याज उठाउन असहज हुने परिस्थतीयत सृजना भएपछि बैंकले लगानी नडुब्ने ठाउँको खोजि गर्छन् ।

नेपाल राष्ट्र बैंकका पुर्व गभर्नर दिपेन्द्र बहादुर क्षेत्री बैंकहरुले नेपाल राष्ट्र बैंकमा ३ प्रतिशतमा बचत राख्नुभन्दा निजी क्षेत्रमा लगानी गर्दा नै फाइदा हुने बताउँछन् । ‘विभिन्न व्यक्तिहरुले धेरै ऋण लिएर अनुत्पादक क्षेत्रमा लगाउने गरेका कारण बैंकले गर्ने विश्वासमा कमी आएको छ,’ उनी थप्छन् । कुनै पनि समयमा देशमा छाएको आर्थिक मन्दी लिक्विडिटि ट्रयापमा प्रभाव पार्न सक्ने जोखिम रहन्छ ।

लिक्विडिटि ट्रयापले आर्थिक मन्दी सिर्जना गर्दछ भने आर्थिक मन्दीले लिक्विडिटि ट्रयाप सिर्जना गर्दैन । बैंक तथा वित्तीय संस्थामा साधारण बचत खातामा धेरै पैसा जम्मा भएको छ र मुद्धति निक्षेपमा कम मात्रै पैसा जम्मा भएको छ भने पनि ब्यक्तिहरुले ब्याजदर बढ्ने अपेक्षाका साथ पैसा साधारण बचत खातामा राखेका हुन्छन् । तर नेपालमा बचत खाता १ लाख ५० हजार ६०८ रहेको छ भने मुद्धति खाता ३ लाख ९६ हजार ५४७ रहेको छ ।

के हो लिक्विडिटि ट्रयाप ?
अर्थशास्त्रीय सिद्धान्तअनुसार जब ब्याजदर ओरालो लाग्दै जान्छ, तब उपभोग्य वस्तु तथा सेवाको माग उकालो लाग्न थाल्छ । साथै यस्तो अवस्थामा सस्तो पुँजी उपलब्ध हुनेहुँदा लगानीकर्ताहरु नयाँ योजना सुरु गर्न र व्यवसाय विस्तारमा लाग्छन् । जसले बजारमा कर्जाको माग बढ्दै ‘लिक्विडिटि ट्रयाप’तर्फ जान्छ । यो यस्तो प्रतिकुल परिस्थिति हो जतिबेला अर्थतन्त्रलाई लयमा फर्काउन नियमकीय निकाय वा सरकारले ब्याजदरलाई न्यून बिन्दुमा झार्दा समेत उपभोक्ता र लगानीकर्ताहरुले आफ्नो उपभोग तथा लगानी घटाउँदै नगद संग्रह गर्न उद्दत हुन्छन् र उच्च तरलताको स्थिति बिकराल बन्दै जान्छ ।

लिक्विडिटि ट्रयाप शब्दावलीको प्रयोग सर्वप्रथम अर्थशास्त्री जोन मेनार्ड केन्सले गरेका थिए । उनले यो शब्दावली अर्थतन्त्रको त्यस्तो विशिष्ट परिस्थितिलाई परिभाषित गर्न प्रयोग गरे जहाँ मानिसहरु आफुसँग भएको पुँजीलाई अत्यन्त न्यून ब्याजदरका बाबजुद यथास्थिति निष्क्रिय राख्न रुचाउँछन् ।

अर्थतन्त्रमा आर्थिक शिथिलताका कारण अन्योलता सृजना हुँदा त्यसबाट बाहिर निस्किन ठोस योजना बनाउनुपर्छ । तर सही योजना कार्यान्वयनन गर्दा र लिइएका निर्णयले चाहेअनुरुपको परिणाम ननिकाल्दा लगानीकर्ता तथा उपभोक्ता दुवैमा आत्मविश्वासको संकट देखापर्दछ । जसले लगानीकर्ता तथा उपभोक्ताहरु निकट भविष्यमा अर्थतन्त्रमा थप संकटको परिकल्पना गर्दै त्यस्तो अवस्थाबाट सुरक्षित रहन लगानी तथा खर्च गर्नुको सट्टा थप नगद संग्रह गर्न थाल्छन् ।

केन्सले मौद्रिक नीति निर्माताहरूलाई मुद्रा आपूर्ति बढाएर वा ब्याजदरलाई थप घटाएर वृद्धिलाई प्रोत्साहन गर्ने उल्लेख गरे । लिक्विडिटि ट्रयाप प्रतिकुल आर्थिक अवस्था हो । लिक्विडिटि ट्रयाप हुँदा लगानीकर्ताहरूले ब्याजदर कम हुँदा पनि खर्च वा लगानी गर्नुको सट्टा नगद जम्मा नै गरिरहेका हुन्छन् । ब्याजदर न्यून बिन्दुमा आउँदा ‘लिक्वीडिटी ट्रयाप’ हुने जोखिम बढ्छ ।

लिक्विडिटि ट्रयापको अन्तर्राष्ट्रिय अवस्था ?
बैंक तथा वित्तीय संस्थामा अधिक तरलता हुँदै जाँदा ब्याजदर ऋणात्मक पनि हुन्छ । जापानको तरलतालाई हेर्ने हो भने लिक्विडिटि ट्रयापको उदाहरण पाउन सकिन्छ । जहाँ ब्याजदर नकारात्मक हुँदै शून्य प्रतिशतभन्दा कम रहन पुग्छ। जापानमा बिरलै मात्र ब्याजदर धनात्मकमा जाने गर्दछ। लिक्विडिटि ट्रयाप हुँदा बैंकहरुलाई राम्रो लगानीकर्ता भेट्न पनि मुस्किल हुने गरेको विज्ञहरुको बुझाइ छ।